کتاب شوهر آهو خانم اثر علی محمد افغانی

معرفی

کتاب «شوهر آهو خانم» اثر «علی محمد افغانی» است. این رمان در بین سال‌های ۳۳ تا ۳۸ نوشته شده و در دهه‌ی چهل روانه‌ی بازار شد. برخی این رمان را از اولین نوشته‌های ناتورالیستی درادبیات فارسی و نخستین رمان فارسی می‌دانند. درون مایه اصلی داستان با زندگی زنان در لایه‌های پائینی جامعه در آ ن سال‌ها ارتباطی نزدیک دارد و در نکوهش آئین چند همسری است. در این رمان مناسبات خانوادگی و ضوابط احساسی و عاطفی مرتبط بدان بازنمایی شده است. این کتاب جایزه بهترین رمان سال را از آن خود کرد. حسین پاینده در نقد این کتاب آورده است : « رمان «شوهر آهو خانم» به مساله مهمی در میان مردم جامعه ما پرداخته و آن هم قضیه چند همسری است. این موضوع همیشه مناقشه برانگیز بوده است. یکی از اسنادش هم خلق چنین رمانی است. اگر در ادبیاتمان در ۸۰۰ صفحه رمان به این موضوع پرداخته می‌شود، اگر هنوز در میان مردم، همسایه‌ها و روزنامه‌ها این مساله زیاد مطرح می‌‌شود، یعنی افغانی به موضوع مهمی پرداخته است چون از یک طرف جواز شرعی دارد و از طرف دیگر ممکن است جواز عاطفی نداشته باشد.» این رمان را انتشارات «نگاه» به چاپ رسانده است.

داستان زنان ایرانی در دهه ۴۰

در خلاصه اثر آمده است: «داستان با توصیف زیبایی از شهر کرمانشاه در یک بعد از ظهر زمستان سال ۱۳۱۳  شروع می شود. سید میران شخصیت اصلی داستان است. او یک نانوای با هیبت و در عین حال با روزه و نماز است. آهوخانم ـ زن زحمتکش و بردبار ـ نمونۀ واقعی زن ایرانی است: زنی بزرگوار که حق و حقوقی ندارد، و همین سبب خواری اوست. تصویر واقع‌گرایانه افغانی، بیمارگونگی تصورات اغلب نویسندگان این دوره نسبت به زن ایرانی را برملا می‌کند. از فصل دوم به بعد، آهوخانم محور داستان قرار می‌گیرد و طرح رمان به یاری او بسط می‌یابد، آدم‌ها و ماجراها گرد او شکل می‌گیرند. آرامش و قابل اعتماد بودن آهوخانم آنچنان بر تمامی داستان تأثیر می‌گذارد که حتی در صحنه‌هایی که حضور ندارد، وجودش محسوس است.»

زندگی مردم عادی

میرعابدینی به عنوان یکی از منتقدان داستان فارسی در مورد این رمان می‌نویسد: «این رمان به سلطنت پهلوی اول می‌پردازد و سال‌های ۱۳۱۳ تا ۱۳۲۰، یک دوره هفت‌ساله را دربر می‌گیرد. اگر "بوف کور" هدایت را ذهنیت روشنفکران دوره رضاشاه بدانیم و‌"چشم‌هایش" بزرگ علوی را تصویر روشن‌فکران مبارزان دوره رضا شاه، "شوهر آهوخانم" ضلع سوم این مثلث است که به زندگی مردم عادی می‌پردازد. ین رمان با تصویری دور از کرمانشاه شروع می‌شود و به نانوای سیدمیران سرابی می‌رسد و ما را با شخصیت‌ اصلی رمان یعنی شوهر آهوخانم آشنا می‌کند. افغانی "شوهر آهوخانم" را در زندان می‌نویسد. او در کرمانشاه به دنیا آمده، برای خدمت به نظام به تهران می‌آید و برای تحصیل به آمریکا می‌رود و آن‌جا زبان می‌آموزد و با رمان نو آشنا می‌شود. چون جزو حزب توده بوده، دستگیر می‌شود و به زندان می‌رود. آن‌جا رمانش را می‌نویسد و وقتی بیرون می‌آید، آن را چاپ می‌کند و کسانی چون نجف دریابندری‌، نقدهای بسیار مثبتی در مجلاتی چون "سخن»"و "راهنمای کتاب" بر آن می‌نویسند و حتی نجف می‌گوید، در دوره‌ای که انتظار آن نمی‌رفت، بهترین رمان فارسی نوشته می‌شود و بهترین رمان‌نویس فارسی رخ می‌نماید. در این گفته‌ها ذوق‌زدگی است؛ اما این رمان به هر حال در دوره پس از کودتا نوشته می‌شود که پیش از آن، ادبیات یأس‌آوری وجود دارد و در این دوره نویسندگان بیش‌تر ترجمه می‌کنند و آثار شاخص این دوره، آثاری سمبولیک و اسطوره‌‌یی هستند و در این دوره است که این رمان رئالیستی زاده می‌شود.

از نظر منتقدان

در مورد این رمان افراد بسیاری نقد نوشته اند که گزیده‌ای از مهمترین آن‌ها را با هم می‌خوانیم:

نجف دریابندری که علی‌محمد افغانی را پیش و پس از زندان می‌شناخت، در مطبوعات وقت نوشت: این داستان زندگی مردم عادی اجتماع ما تراژدی عمیقی پدیدآورده و صحنه هائی را پرداخته که انسان را به یاد آثار انوره دو بالزاک و لئون تولستوی می‌اندازد.

سیروس پرهام نیز در مجله راهنمای کتاب، که یکی از ارزنده‌ترین مجلات دوران، بود نوشت: بی هیچ گمان بزرگترین رمان زبان فارسی خلق شده و تواناترین داستان‌نویس ایرانی، درست همان زمان که انتظارش می‌رفت پا به میدان نهاده است.

محمدعلی اسلامی ندوشن نیز در مجله یغما نوشت: انتشار شوهر آهو خانم نشان داد که به رغم سمومی که در هوا پراکنده است، هنوز ایران می‌تواند درست در لحظه‌ای که انتظار می‌رود شگفتی‌های از آستین بیرون آورد.

در مورد آقای نویسنده

افغانی متولد سال ۱۳۰۳ در شهر کرمانشاه است. دلیل اشتهار وی بیشتر به خاطر نگارش رمان معروف شوهر آهو خانم است. او نویسنده‌ی نخستین رمان واقعی به زبان فارسی محسوب می شود. افغانی عضو سازمان نظامی حزب توده ایران بوده که در سال ۱۳۳۳ دستگیر شده و در دوره‌ی پهلوی ۵ سال را در زندان به سر برده است. وی پس از آزادی از زندان با هزینه‌ی شخصی رمان شوهر آهو خانم را به چاپ می‌رساند. «ورود ناگهانی علی محمد افغانی درابتدای دهه ۱۳۴۰ به صحنه ادبیات داستانی ایران، با رمان هزار برگی شوهر آهو خانم یک حادثه بود. تا آن هنگام، دراین صحنه نامی از او نبود، گرچه زندانیان سیاسی پس از کودتا یا آنها که اخبار کوتاه محاکمات نظامی پس از کودتا را دنبال کرده بودند، شاید هنوز نام او را بخاطر داشتند. هر صفحه رمانی که نوشته بود، برگی بود از زندگی واقعی مردم کوچه و بازار به معنای توده مردم، و این یک رویداد مهم ادبی بود.»